آقای روحانی در جمع ایرانیان مقیم سوئیس با اشاره به ادعای ترامپ مبنی‌بر جلوگیری از فروش نفت ایران تصریح کرد این ادعا به معنای این است که نفت کل منطقه صادر نخواهد شد و اگر می‌توانند از صادرات نفت ایران جلوگیری کنند تا نتیجه‌اش را ببینند. می‌توان گفت که اشاره آقای روحانی ناظر به محدودیت و مسدودسازی تنگه هرمز است که تحت حاکمیت ایران قرار دارد. لحن رئیس‌جمهور هم در این خصوص خوب و دیپلماتیک بود که اسم از مکانی نبردند و راهبرد ما را بیان نکردند. اگرچه متخصصان این حوزه و کسانی که در این زمینه اشراف کامل دارند به وضوح این را از صحبت‌های آقای روحانی درک می‌کنند. حتی سیاستمداران غربی در کشور سوئیس که کشوری بی‌طرف در عرصه جهانی محسوب می‌شود، این نکته را بیان کردند.

ما مدعی هستیم و در عمل نیز ثابت شده است که تنگه هرمز استراتژیک‌ترین و ژئوپلیتیک‌ترین تنگه جهان است و در موقعیت برتری در جهان قرار دارد. چون کشورهای حاشیه خلیج‌فارس، اتحادیه اروپا و کشورهای شرق آسیا، جنوب آسیا و کشورهای آمریکا هم در زمینه صادرات نفت و هم در بحث واردات کالا به تنگه هرمز وابسته هستند.

موقعیت تنگه هرمز و نقش مهم آن در جهان، امر مبرهن و واضحی است به‌گونه‌ای که هر گونه تردد در این منطقه هم در بحث قیمت نفت و هم در کالاهای دیگر تاثیر آنی و جهانی دارد. البته میزان صادرات نفت از تنگه هرمز در سال‌های مختلف متغیر بوده است. برخی مواقع میزان وابستگی صادرات به تنگه هرمز 80 و زمانی نیز90 و 95 درصد بوده است. اگرچه آمار روز صادرات را نداریم ولی می‌دانیم وابستگی بسیار بالا است. اگرچه امارات خط لوله‌ای از کشور عمان دارد و از آنجا خروجی به اقیانوس هند وصل کرده است و عربستان هم تلاش کرده که بخشی از صادرات نفت خود را از طریق دریای سرخ عبور دهد و از این طریق بخشی از تردد و وابستگی نفت به تنگه هرمز را کاهش دهد، با این حال این موارد باعث کاسته شدن از اهمیت تنگه هرمز نشده و صادرات از این طریق مقدار قابل توجهی نیست و نتوانسته تنگه هرمز را از موقعیت ژئوپلیتیکی و ژئواستراتژیکی خود خارج کند. تا آنجا که حتی بخشی از صادرات کالای غیرنفتی کشور امارات نیز به تنگه هرمز وابسته است و اهمیت ژئواستراتژیک این تنگه اصلی ثابت شده است.

مسدودسازی تنگه هرمز از دو جهت اجرایی و حقوقی مطرح می‌شود. در بعد اجرایی بستن تنگه هرمز یا هر تنگه‌ای در سطح دنیا در تردد عادی روزانه، نیاز به برنامه خاصی هم ندارد. یک تنگه بین‌المللی اگر ناامن شود، خود‌به‌خود بسته می‌شود چون به دلیل ترسی که حاکم می‌شود، هیچ‌کشتی و شناوری جرات تردد ندارد. شیوه‌های اجرایی مختلفی برای مسدودسازی وجود دارد که بحث‌های نظامی، ابعاد، عمق، فاصله و... را شامل می‌شود که پرداختن به آن، فرصتی دیگر می‌طلبد.

در بحث حقوقی، تنگه هرمز تابع رژیم حقوقی کنوانسیون حقوق بین‌الملل دریاها مصوب سال 1982 است. قانون بین‌المللی که حق عبور در تنگه‌های بین‌المللی را حق عبور ترانزیت می‌داند؛ یعنی کشورها بتوانند از این تنگه عبور کرده و تردد داشته باشند. لذا در شرایط صلح در منطقه و عدم‌درگیری کشورهای اطراف در جنگ و برقراری امنیت، کشورها نمی‌توانند در تردد ترانزیت اخلالی ایجاد کنند. به عبارتی کشورهای اطراف تنگه موظف هستند امنیت را برقرار کنند و خللی در تردد نباشد. ولی همین کنوانسیون درخصوص شرایط غیرصلح و شرایط جنگ سکوت می‌کند و معنای سکوت این است که در شرایط جنگی اگر یکی از کشورهای ساحلی تنگه در جنگی باشند، در دفاع از خود می‌توانند هر کاری در تنگه انجام دهند.

از این رو شرایط صلح به حالت تعلیق درآمده و می‌تواند یکی از اقدامات مسدودسازی تنگه باشد. به عبارتی اگرچه از نظر حقوقی در شرایط صلح امکان مسدودسازی وجود ندارد اما در شرایط جنگی وجود دارد و حق داده می‌شود هر کشوری در دفاع از خود مسدودسازی را انجام دهد.

نکته قابل توجه اینکه تعبیر جنگ را شاید بسیاری تنها در بعد نظامی می‌دانند. اگرچه جنگ تعابیر مختلفی دارد و به عقیده برخی از کارشناسان در حال حاضر جنگ اقتصادی است. اگر کشوری تکیه و وابستگی به نفت داشته باشد و کشور دیگر اجازه ندهد درآمدی از این طریق داشته باشند، تعبیر جنگ را دارد و می‌توان این تفسیر را داشت.

 به عقیده بسیاری از کارشناسان جنگ اقتصادی نیز مشمول قاعده شرایط جنگ می‌شود و در این زمینه تعبیر مفهومی که در حقوق از جنگ می‌شود را می‌توان استفاده کرد و از این طریق حق ایران در ایجاد محدودیت در تنگه هرمز به رسمیت شناخته می‌شود. به‌عنوان مثال در شرایطی که جنگ محسوب می‌شود. روشی به نام «ایست و بازرسی» داریم که می‌توانیم اجازه ندهیم برخی از کشورها در تنگه تردد داشته باشند.

نکته قابل توجه و اشاره دیگر اینکه ایران هیچ‌گاه به دنبال مسدود‌سازی تنگه هرمز نبوده و همیشه امنیت و صلح را در این منطقه فراهم کرده است. به عبارتی، ایران با هزینه خود در دوره‌های مختلف امنیت را در این تنگه بین‌المللی که جهان به آن وابسته است، فراهم کرده و هیچ گاه تهدیدی از طرف ایران در زمان صلح مبنی‌بر مسدودسازی این تنگه انجام نشده است و همواره در حالی احتمال این مسدودسازی از سوی ایران مطرح شده که جمهوری اسلامی خود تهدید شده و در شرایط جنگ به معنای عام آن قرار گرفته است. از این رو آقای روحانی نیز تاکید دارند که اگر آمریکا ادعایش را به عمل برساند، ایران از ابزارهای مقابله خود استفاده خواهد کرد.

  *میثم میرزایی‌تبار

*دانش‌آموخته دکتری ژئوپلیتیک