راکتور اتمی متسامور ارمنستان از دید پدافند غیرعامل

مقدمه

پدافند غیر عامل به مجموعه تدابیرو پیش بینی هایی اطلاق می شود که موجب کاهش احتمال وقوع یا به حداقل رساندن خسارات ناشی از اقدامات خصمانه یا حوادث ناخواسته طبیعی یا غیرطبیعی می شود. پدافند غیرعامل هسته ای مستلزم بکارگیری جنگ افزارنبوده و شامل اقداماتی نظیر رصد و پایش، آشکارسازی، هشداردهی،تشخیص نوع آلودگی پرتویی و آموزش احاد جامعه در خصوص حفاظت پرتویی می باشد. با توجه به تهدیدات بالقوه هسته ای از طرف دشمن واحتمال وقوع حوادث پیش بینی نشده در تاسیسات هسته ای کشورمان یا در تاسیسات اتمی کشورهای همسایه، حفظ آمادگی در پدافند هسته ای ازاهمیت زیادی برخوردار می باشد. دراین نوشتار به یکی از تهدیدات بالقوه شمالغرب کشورنگاهی اجمالی خواهیم داشت.

راکتوراتمی متسامورکشورارمنستان

نیروگاه هسته ای ارمنستان یکی ازپنج نیروگاه نسل اول فعال در جهان است که در دهه 0471 در سی کیلومتری غرب ایروان، پایتخت ارمنستان و در 011 کیلومتری مرزهای شمالغربی کشورمان در شهر متسامور ساخته شد. این نیروگاه با دو راکتور مدل VVER440 که مختص راکتورهای روسی است کار خود را آغاز کرد و حدود 91 درصد از برق ارمنستان را تولید می کند. مجله National Geographic در تازه ترین مقاله خود نیروگاه متساموررا جزو خطرناکترین نیروگاههای جهان طبقه بندی کرده است. در واقع مشکل اصلی درطراحی این راکتورها فقدان محفظه خارجی Containment راکتور می باشد. اتحادیه اروپا به دلیل ایمنی پایین راکتورهای VVER یکی از شرایط پذیرش کشورهای بلغارستان و اسلاواکی دراتحادیه اروپا را تعطیلی راکتورهای VVER خود قرارداده است

علاوه برآن، ارمنستان برروی یکی از دو کمربند بزرگ زلزله خیز جهان موسوم به کمربند آلپا Alpide قرار دارد و زمین لرزههای بزرگی در آن رخ داده است. این نیروگاه به دنبال زمین لرزه7/6 ریشتری سال 1988 دراسپیتاک تعطیل شد. با این حال ارمنستان علیرغم اعتراضات کشورهای همسایه و مجامع بین المللی به دلیل نیاز شدید به انرژی در سال 1995 مجددا آن را راه اندازی نمود. موقعیت زلزله خیزی سایت نیروگاه از یک طرف و عمر بالا وایمنی پایین راکتور از طرف دیگر منطقه شمالغرب کشورمان را در معرض تهدید یک حادثه هسته ای نظیر چرنوبیل قرارداده است.

آثار منطقه ای حادثه هسته ای در نیروگاه ارمنستان

آثار یک حادثه احتمالی در راکتور ارمنستان را می توان با بررسی عواقب انفجار راکتور چرنوبیل تا حدودی برآورد نمود. البته در ارزیابی خطرات باید به موقعیت جغرافیایی و شرایط اقلیمی مانند جهت وسرعت وزش بادها در منطقه و بارش باران یا برف و غیره نیز توجه نمود زیرا این عوامل طبیعی در انتشار آلودگیهای هسته ای نقش تعیین کننده ای دارند.

طبق گزارش های معتبر منتشر شده میزان مواد رادیواکتیو آزادشده در حادثه چرنوبیل 400برابر مواد رادیواکتیو ناشی از بمب اتمی منفجرشده در هیروشیما می باشد. در انفجار چرنوبیل بیش از 100 عنصر رادیو اکتیو وارد منطقه شدند. البته اکثر این عناصر نیمه عمر کوتاهی داشتند و خیلی زود پرتوزایی خود را از دست دادند. ید، استرانسیوم و سزیوم خطرناکترین عناصری بودند که آزاد شدند و به ترتیب نیمه عمری برابر با 8 روز، 24 سال و 30سال داشتند. به همین دلیل ایزوتوپهای استرانسیوم و سزیوم هنوز در منطقه اروپای شرقی موجود هستند.

همانطور که ید باعث سرطان تیروئید میشود، استرانسیوم هم لوسمی یا سرطان خون ایجاد میکند. سزیوم هم عنصری بود که بیشتر از همه عناصر پراکنده شد و بیشتر از همه آنها هم در طبیعت باقی میماند. این عنصر بقیه اعضای بدن را تحت تأثیر قرار میدهد و کار کبد و طحال را مختل میکند. تعداد زیادی از نوزدان منطقه چرنوبیل دچار معلولیت های بسیاروخیمی هستند. وسعت منطقهای که در بلاروس، روسیه و اوکراین در اثر حادثه اتمی آلوده شد در حدود 150 هزار کیلومتر مربع می باشد. این منطقه مساحتی به شعاع 500 کیلومتر در شمال نیروگاه را تشکیل میدهد.

پدافند غیرعامل برای کاهش خسارات یک حادثه احتمالی

عناصر رادیواکتیو آزاد شده در یک حادثه هسته ای به کمک جریان باد و آب های سطحی و زیر زمینی به فواصل دورتری از محل حادثه می رسند. در سال 2008 ، محققان دانشگاه فنی استانبول - با استفاده از داده های جریان های هوا دریک دوره 30 ساله سرعت انتشار مواد رادیواکتیو در صورت بروز حادثه در راکتور متسامور را شبیه سازی و محاسبه نموده اند. نتایج تحقیقات آنها نشان می دهد که در صورت

بروز یک حادثه هسته ای در متسامور عناصر رادیوکتیو در عرض کمتر از12 ساعت وارد کشورمان شده و در کمتراز24 ساعت به شهر پر جمعیت تبریز می رسند. در شکل 2 الگوی انتشارمواد پرتو زا در همسایگی راکتور متسامور بر حسب زمان نشان داده شده است.

با توجه به تهدید بالقوه هسته ای منطقه شمالغرب، به عنوان نخستین اقدام پدافندی بایستی جهت اندازه گیری سیستماتیک غلظت رادیو ایزوتوپ های حاصل از شکافت هسته ای پایگاههای پایش پرتوی در نقاط مختلف منطقه تاسیس و راه اندازی شوند. در این راستا لازم است پتانسیل های تخصصی و سخت افزاری دانشگاههای منطقه شناسایی و برای اقدامات پدافندی بسیج و سامان دهی شوند. این پایگاهها تحت نظارت فنی سازمان انرژی اتمی ایران نه تنها می توانند هرگونه افزایش غلظت رادیوایزوتوپها را اعلام کنند بلکه در صورت بروز حوادث غیر مترقبه در تاسیسات هسته ای کشور نیز می توانند به عنوان پایگاههای معین وارد عمل شوند. اقدام پدافندی بعدی آموزش نیروهای امدادی مردمی یا نظامی جهت مقابله با حوادث هسته ای می باشد. نهایتا آموزش عمومی برای آحاد جامعه می تواند در کاهش خسارات محتمله بسیار موثر باشد

.

شکل 2: الگوی انتشار مواد رادیو اکتیو از یک حادثه احتمالی در متسامور بر حسب زمان

)اقتباس از مقاله محققان دانشگاه فنی استانبول(

هوشمنديِ استراتژیکِ دانش براي مقابله با تهدیدات

یکی از تهدیدات بالقوه در سطح استراتژیک، غافلگیری استراتژیک است. یکی از راهکارهای پدافند غیرعاملی برای این تهدید، دستیابی به یک ضریب هوشمندی مناسب در سطح استراتژیک است. به عبارت دیگر، هوشمندی استراتژیک موجب پیشگیری از غافلگیری استراتژیک خواهد شد. هوشمندی استراتژیک حاصل به اشتراک گذاری نظاممند دانش در اتاق های فکر و اندیشکده ها با تأکید بر قابلیت محوری است.

توجه به چند نکته درباره هوشمندی استراتژیک با تأکید بر قابلیتهای پدافندی ضروری به نظر میرسد: هوشمندی استراتژیک ایدهآل، یک هوشمندی حاصل از یکپارچگی مؤلفه های آینده نگاری، چشماندازسازی، تفکر سیستمی، انگیزه بخشی، مشارکت و مدیریت دانش است، یکی از جدیترین تهدیدات در تحقق هوشمندی استراتژیک وجود شکاف مأموریتی و فناورانه بین این مؤلفه ها و یکپارچه سازی آنها استفاده از دانش است. ، استفاده از دانش برای یکپارچه سازی این مؤلفه پوشش شکافهای بین این مؤلفه علاوه بر یکپارچگی و چابکی، انعطافپذیری را نیز برای سازمان به ارمغان خواهد آورد.

بنابر تعبیری می توان گفت: هوشمندی استراتژیک ذاتاً دارای ماهیتی از جنس پدافند غیرعامل است. زیرا هوشمندی استراتژیک اساساً به دنبال آماده شدن برای آینده با تأکید بر قابلیتسازی و قابلیت محوری است و آمادگی یکی از اصول پدافند غیرعامل است. بنابراین از آنجایی که سناریوها به عنوان بستری برای خلق قابلیتها و استراتژیهای گوناگون هستند که هر کدام میتوانند متناسب با شرایط و اقتضائات مختلف پدید آیند

.

نتیجه پردازش نظام مند دانش استراتژیک در سازمانها، هوشمندی استراتژیک است. به هوشمندی استراتژیک میتوان با رویکردهای متعددی نگریست. یکی از این رویکردها، رویکرد پدافند غیرعامل است. بخش قابل توجهی از هوشمندی استراتژیک با رویکرد پدافند غیرعامل را قابلیت محوری با رویکرد پدافند غیرعامل تشکیل میدهد. هوشمندی و هوشیاری در مقابل سیگنالهای ضعیف تغییر، توان بقا و تعامل را برای سازمانهای مدرن افزایش میدهد. بنابراین برای رسیدن به یک ضریب هوشمندی قابل قبول باید بین گذشته، حال و آینده هم افزاییهای نظاممند شکل داده شود تا برآیندهایی قدرتزا برای سازمان به ارمغان آورده شوند. مقوله هوشمندی استراتژیک به دنبال دستیابی به یک ضریب هوشمندی قابل قبول با توجه به شرایط زمانی، مکانی و وضعیتی سازمان است.

مدل پیشنهادی پدافند غیرعامل مبتنی بر مدیریت دانش

هدف اصلی این مدل، ایجاد قابلیتهای مدیریت دانش سازمانی برای تسهیل خلق، تبادل، اشتراک، طبقهبندی، نگهداری و بهکارگیری دانش برای پدافند غیرعامل است. و این مدل درحوزههای حفاظت فیزیکی، سایبری، انسانی و بهرهبرداری ارایه شده است:

مدیریت دانش درموفقیت پدافند غیرعامل از طریق ایجاد استراتژیهای دانش نقش مهمی ایفا میکند. در این زمینه طی بررسیهای به عمل آمده در مورد روشهای استفاده از پدافند غیرعامل و مدلهای علمی مدیریت دانش، مدلی ترکیبی پدافند غیرعامل مبتنی بر مدیریت دانش با توجه به شرایط سازمانهای ایرانی ارایه شد که با تعریف پروژهای در این زمینه و بهکارگیری مدل یادشده از طریق ایجاد و استقرار سیستم مربوط میتوان از اتلاف هزینه، زمان، دوبارهکاری و اثرات آسیبها جلوگیری کرده و به حفظ دانش وتجارب متخصصان سازمان – به خصوص در صنعت برق- آب – گاز و .با تعیین سطح امنیتی مناسب اقدام کرد.

منبع: کتاب نقشه علم و فناوری از دکتر الوانی – تهیه و تنظیم : شمسعلی محمودیان کارشناس پدافند غیرعامل استانداری